Հավանաբար, Ձեզ կհետաքրքրի, թե ինչ է նշանակում «Տարազ» բառը։ Դե, ըստ հայկական բառարանի, տարազը շատ իմաստներ ունի։ Այդ բազմաթիվ իմաստների թվում են ձևավորել, ձևել, ապրանքանիշ, նորաձևություն, ճանապարհ, ձև, տեսք, կոստյում, համազգեստ, զգեստ իմաստները։ Մենք կօգտագործենք այս բոլոր բառերը Հայաստանի ավանդական ազգային հագուստը կամ տարազը նկարագրելու համար։
Բազմաթիվ գործոններից կախված՝ տարազի տեսքը դարերի ընթացքում աստիճանաբար փոխվել է։ Նրանց թվում հյուսվածքների, գունավոր մետաղների, ոսկերչական իրերի առկայությունը, ասեղնագործության հմտությունները, կլիմայական պայմանները և գործառույթները։ Այս հագուստները արտահայտել են դասի պատկանելիությունը, կարգավիճակը, հարստությունը, տարածաշրջանային ինքնությունը և սեռը: Եկեք տեսնենք, թե ինչու են այդ ավանդական հագուստները տարիների ընթացքում աստիճանաբար փոխվել։
Տարազի պատմությունը
Իհարկե, իսկզբանե մարդիկ հագնում էին շատ պարզ, ֆունկցիոնալ հագուստ պարզապես չմրսելու և գոյատևելու համար։ Աստիճանաբար, առաջացան նոր գործվածքներ, ներկանյութեր և ճարմանդներ։ Արդյունքում հագուստը ձեռք բերեց ոչ միայն ֆունկցիոնալ, այլև գեղագիտական արժեք։ Հայկական հագուստի մեջ օգտագործվող առաջին հիմնական նյութերը բուրդն ու բամբակն էին։ Նախքան սեփական մետաքսե արտադրություն ունենալը, հայերը Չինաստանից մետաքս էին ներմուծում։ Մետաքսե գործվածքները դարձել են հարստության խորհրդանիշ։
Դարեր շարունակ տարազը բազմաթիվ ազդեցություններ է կրել՝ բյուզանդական, հռոմեական, արաբական, պարսկական, ռուսական և այլն։ Այդ ազդեցությունները օգնեցին ձևավորել տարազի դիզայնը։ Ազգային հագուստի էվոլյուցիան պատմական նշանակություն ունի։
Մեզ հաջողվեց ուսումնասիրել թե ինչպես է հագուստը զարգացել հին որմնանկարների և արվեստի գործերի շնորհիվ։ Կան նաև գրավոր փաստաթղթեր, որոնք նկարագրում են ժամանակի հագուստը: Այս պահպանված գրառումները օգնում են պատկերացում կազմել տարազի պատմական զարգացման և գեղարվեստական ստեղծագործության ժամանակագրության մասին:
Տարազի գույները
Գույներն օգտագործվել են ներկելու համար՝ կախված տարածաշրջանում առկա պիգմենտներից։ Հայկական տարազում օգտագործվող գույները սկսել են հատուկ նշանակություն ձեռք բերել։ XIV դարի հայ փիլիսոփա Գրիգոր Տաթևացին բացատրել է տարազի հիմնական տարրերը։ Սևը հողի գույնն է, սպիտակը՝ ջրի, կարմիր՝ օդի, դեղինը՝ կրակի։ Ավելի ուշ մանուշակագույնը դարձավ իմաստության խորհրդանիշը, կարմիրը՝ քաջության, կապույտը՝ երկնային արդարության, իսկ սպիտակը՝ խոհեմության խորհրդանիշը։
Տարազ կրող մարդու մասին շատ բան կարելի էր ասել։ Կարելի էր, օրինակ, ըստ տարազի գույնի որոշել նրա ամուսնական կարգավիճակը: Սա շատ կարևոր գործառույթ է այն մարդու համար, ով ցանկանում է գրավել ամուսնական զույգին: Դուք կարող եք տեսնել, որ տղայի կամ աղջկա տարազը մեկ այլ արժեք է ձեռք բերել, նրանց չափահաս տարիքում: Հարսնացուի տարազը պաշտպանում է նրան չար ուժերից։
Տարազը նաև արտահայտել է այդ մարդու կենսակերպը։ Դա ցույց է տվել նրանց հարստության չափը և երեխաների թիվը։ Կանանց հագուստն ուներ դեկորատիվ ասեղնագործ նախշեր։ Եթե կինը հարուստ էր, ապա նրա հագուստը զարդարված էր ոսկե և արծաթե թելերով: Կնոջ գոգնոցին, հնարավոր էր, պատկերված լիներ Կենաց ծառ։ Բացի այդ, նա կարող էր ունենալ հայկական զարդանախշեր և դեկորատիվ տարրեր ներկայացնող իրեր, որ նա օգտագործել է իր առօրյա կյանքում, ինչպիսիք են մկրատ, բաժակներ և սափորներ։ Այդ նշանները պետք է խորհրդանշեին նրա համեստությունն ու նրբությունը։
Տարազի աքսեսուարները
Տարազը զարդարված էր թանկարժեք զարդարանքներով, որոնք փոխանցվել են սերնդեսերունդ։ Հագուստը նույնպես զարդարված է արծաթե վզնոցներով և ապարանջաններով: Կոստյումի վերջին տարրը գլխարկն էր: Ամուսնացած կինը ավելի բարդ «Աշտարակ» (գլխարկի բարձևությունը) ուներ, որը փակում էր նրա ճակատի կեսը։ Այս աշտարակի վրա պետք է երկրաչափական նախշերով ժապավեններ լինեին։ Կանանց ճակատին կապում էին արծաթե կամ ոսկե մետաղադրամներով զարդարված ժապավեն։ Իսկ գլխարկը գլխին պահվել է սպիտակ գլխաշորով։
Կանայք փոխել են վերին հագուստը՝ եղանակից և ջերմաստիճանից կախված։ Էլեգանտ բաճկոններն ու խալաթները պաշտպանում էին ցրտից։ Տարազի այս տարբեր տարրերը փոփոխվել են Հայաստանի տարբեր մարզերում։ Ժամանակի ընթացքում պատմական գործոնները և տեղական սովորույթները թելադրել են կարևոր գործվածքներն ու աքսեսուարները։
Տղամարդկանց տարազ
Չնայած մենք կենտրոնացել ենք կանանց տարազի վրա, տղամարդկանց հագուստը նույնպես կոչվում էր տարազ։ Հագուստը հիմնականում պատրաստված էր բամբակից, մետաքսից կամ բրդից։ Տղամարդկանց վերնաշապիկը երկարաթև էր՝ ասեղնագործած մանյակով զարդարված: Վերնաշապիկների վրայից նրանք հագնում էին խալաթանման բաճկոն և առանց ճարմանդների վերարկու։ Շալվարները սովորաբար շատ ազատ և հարմարավետ էին։ Տղամարդկանց գոտին խորհրդանշական էր։ Արծաթե գոտին համարվում էր նրա հասունության խորհրդանիշ, իսկ ոսկե գոտին՝ հարստություն։
Տարազն այսօր
Մեր օրերում Դուք դժվար թե հայերին առօրյա կյանքում տեսնեք տարազով։ Սակայն հրաշալին այն է, որ ազգային հագուստի տարրերն իրենց ուրույն տեղն են գտել ներկայիս նորաձևության մեջ։ Այս ձևով հայերը շեշտադրում և հիշեցում են իրենց հարուստ անցյալը։
Այսօր ավանդական հայկական տարազի օգտագործման միակ տարբերակը հանրությանը ներկայացվում է ազգային և ազգագրական պարային խմբերի միջոցով։ Որտեղ էլ լինեն, նրանք պարում են այս գեղեցիկ տարազներով և ներկայացնում հայկական պատմությունն ու մշակույթը։
