Թագուհի ... Այսօր մենք այս բառը և հասկացությունն ավելի հաճախ օգտագործում ենք խոսելիս այն հայ կանանց մասին, որոնք հասել են մեծ բարձունքների իրենց մասնագիտական գործունեության ասպարեզում, քան նրանց, ովքեր ժառանգել են գահն իրենց նախնիներից կամ թագավորության, երկրի ղեկավար են։
Այս հոդվածում մենք չենք խոսի շախմատի թագուհու, կամ տարբեր ասպարեզներում թագուհիների մասին, այլ կխոսենք իսկական հայ թագուհիների մասին՝ հայոց արքաների կանանց մասին։
Այստեղ մենք մեծ երախտագիտությամբ կհիմնվենք գրող Հայկ Խաչատրյանի «Հայոց թագուհիներ» (Երևան, «Ամարաս», 1998) գրքի վրա:
Վերոհիշյալ գրքում բերվում է 150 հայ թագուհիների անուններ։ Սակայն հարկավոր է պարզաբանել, որ բոլոր հայ արքաների կանայք չէ, որ հայ են եղել ազգությամբ։ Պետք է նաև նշել, որ գրքի հեղինակն անդրադառնում է հայոց հայոց արքաների կանանց սկսած առաջին թագավորից, որն իշխել է մի քանի հազարամյակ առաջ, մինչև վերջին հայոց թագավորը (1375թ` Կիլիկիա)։
Եկեք հիշենք, թե ովքեր էին մեր նախնի թագավորների կանայք ազգությամբ։ Հայտնի է, որ այն օրերում որոշ թագավորներ ունեին մի քանի կին, սակայն թագուհի էր կոչվում առաջին կինը, և միայն նրանից ծնված երեխաներն էին ժառանգում թագավորական գահը։
Հայոց թագուհիների ազգությունը
Եթե կարծում եք, որ «Հայ թագուհիների ազգություն» տերմինը անհեթեթություն է, ապա ես կզարմացնեմ ձեզ: Մեզ հայտնի մոտ 150 թագուհիներից 104-ը հայ էին,10-ը՝ ֆրանսիացի, 9-ը՝ հույն, 8-ը՝ պարթև, 6-ը՝ հռոմեացի, 6-ը՝ պարսիկ, 4-ը՝ վրացի, 2-ը՝ ալան, 1-ը՝ ասորի, 1-ը՝ մոնղոլ:
Մենք կանդրադառնանք հայոց թագուհիներից մի քանիսի կենսագրությանը, որոնք, մեր կարծիքով, կարող են հետաքրքրել ընթերցողին։ Պետք է հասկանալ, որ այդ պատմություններում շատ բան հիմնված է ոչ միայն կոնկրետ փաստերի վրա, այլ նաև ավանդությունների, լեգենդների, որոշ բաներ էլ ծնվել են հեղինակի ռոմանտիկ երևակայության արդյունքում:
Հայոց թագուհի #1 Սոսեմ
Որպես հայոց առաջին թագուհի հիշատակվում է Սոսեմը: «Հայոց թագուհիներ» գրքում հեղինակը խոստովանում է, որ այս անունը պայմանական է, քանի որ պատմությունն այս թագուհու անունը չի պահպանել:
Հայոց թագուհի #2 Էպիգե
Այսպես էին անվանում Արամե թագավորի կնոջը (Ք.ա. 860-840): Հայտնի չէ, թե քանի կին է ունեցել այս թագավորը, սակայն պահպանվել է հայերի համար արտասովոր այս անվան պատմությունը: Արամե թագավորն ամուսնանում է Վանի հարուստ իշխաններից մեկի դստեր հետ, որի իրական անունը Լասմա էր:
Մի օր նա կանչում է թագուհուն իր մոտ ու ասում. «Մանկուց ատել եմ ու կռվել Ասորեստանի Սալամանսար թագավորի հետ: Նա իմ թշնամին է, որին տեսնում եմ անգամ երազումս: Ինձ բարկացնում է անգամ այն, որ քո անունը բաղկացած է տառերից, որոնք առկա են «Սալամանսար» անվան մեջ: Քո անունն ինձ նրան է հիշեցնում: Եկ մոռանանք քո Լասմա անունը: Իմաստունները քեզ այլ անունով կկնքեն՝ Էպիգե»: Այդպես էլ թագուհու անունը մնում է Էպիգե:
Հայոց թագուհի #3 Կլեոպատրա
Տիգրան Մեծի կնոջ՝ Կլեոպատրայի մասին հայտնի է, որ նա Պոնտոսի և Փոքր Հայքի արքա Միհրդատ Եվպատորի դուստրն էր: Հայկ Խաչատրյանը «Հայոց թագուհիներ» գրքում Կլեոպատրայի մասին պատմում է, որ երբ նա ամուսնացավ Տիգրան Մեծի հետ, 16 տարեկան էր: Ք.ա. 69 թվականին, երբ հռոմեացի Լուկուլլոսը պաշարել էր Տիգրանակերտը, հայ թիկնազորը, արքայի պատիվը պահելով, ճեղքում է հռոմեական բանակն ու դուրս բերում թագուհուն, կանանոցն ու գանձարանը:
Հայկ Խաչատրյանի գրքում, սակայն, Կլեոպատրայի մասին խոսվում է որպես թագուհու, ով, իր անվան ստուգաբանությանը հավատարիմ (Կլեոպատրա նշանակում է «հոր խոսք»), մեծարում էր ոչ թե ամուսնուն՝ հայոց թագավոր Տիգրանին, այլ հորը՝ Միհրդատ Պոնտացուն:
Հեղինակը նշում է, որ Կլեոպատրայից ծնված երեք որդիներն էլ մոր պես դավաճանեցին հայոց թագավորությունն ու անդառնալի վնասներ հասցրին: Ի վերջո, Կլեոպատրան փախավ հոր՝ Միհրդատի մոտ:
Հայոց թագուհի #4 Մարգարիտա
Մարգարիտան Կիլիկիայի վերջին հայոց թագավոր Լևոն Լուսինյանի կինն էր, որը թագավորել է ընդամենը յոթ ամիս՝ 1374-1375 թվականներին: Մարգարիտ թագուհին ծագումով ֆրանսիացի էր:
1375-ին Մամլուկները հարձակվում են Կիլիկիայի վրա և պաշարում Սիսը, որտեղ Լևոն թագավորն էր և նրա ամբողջ ընտանիքը: Նրանց հաջողվում է կյանքի ապահովության երաշխիք ստանալով՝ բերդը հանձնել թշնամուն և հեռանալ երկրից։
Հայոց թագուհի # 5 Աննա
Եվ ինչու՞ հայոց թագուհի չանվանել Աննային՝ Իվան Ահեղի կնոջը (XI դար): Նա ցարին պարգևեց 2 որդի՝ Բորիսին և Գլեբին, որոնք բնականաբար կիսով չափ հայ էին:
Հայոց թագուհիների անունները
Պատմության ընթացքում հայոց թագուհիներն աջակցել են իրենց ամուսիններին՝ մասնակցելով երկրի կառավարմանը և պաշտպանությանը: Իհարկե, հնարավոր չէ անդրադառնալ բոլորին: Այնուամենայնիվ, ես գոնե կթվարկեմ շուրջ 150 ամենահայտնի թագուհիների և նրանց ամուսինների անունները.
- Սոսեմ - ԱՐԱՄ
- Եպիգե - ԱՐԱՄԵ
- Արքանա - ԱՐԱՄԵ
- Արարանսա - ՍԱՐԴՈՒՐԻ Ա
- Նաիրա - ԻՇՊՈՒԻՆԻ
- Թարիրիա - ՄԵՆՈՒԱ
- Թիլամա - ԻՆՈՒՇՊՈՒԱ
- Բագենա - ԱՐԳԻՇՏԻ Ա
- Սուսարատու - ՍԱՐԴՈՒՐԻ Բ
- Ռուսաինա - ՌՈՒՍԱ Ա
- Հասիս - ԱՐԳԻՇՏԻ Բ
- Կոթոն - ՌՈՒՍԱ Բ
- Օրաշ - ՍԱՐԴՈՒՐԻ Գ
- Ուրանիա - ՍԱՐԴՈՒՐԻ Դ
- Պատար - ԱՐԳԻՇՏԻ Գ
- Ծիրանե - ԷՐԻՄԵՆԱ
- Հուծան - ՌՈՒՍԱ Գ
- Կապուտան - ՌՈՒՍԱ Դ
- Ասարհադոնիա - ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԿԱՅՈՐԴԻ
- Ծամծամ - ՀՐԱՉՅԱ
- Վանուհի - ԵՐՎԱՆԴ Ա ՍԱԿԱՎԱԿՅԱՑ
- Զարուհի - ՏԻԳՐԱՆ ԵՐՎԱՆԴՅԱՆ
- Տիգրանուհի - ՀԻԴԱՐՆԵՍ Ա ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Միհրանա - ՀԻԴԱՐՆԵՍ Բ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Սիփանե - ՀԻԴԱՐՆԵՍ Գ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Ասատերա - ԱՐՏԱՇԻՐ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Հռոդոգունե - ԵՐՎԱՆԴ Բ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Ծովինար - ՎԱՀԵ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Նանե - ԵՐՎԱՆԴ Գ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Արեգ - ՎԱՆԱՆԵՍ
- Երվանդուհի - ԵՐՎԱՆԴ Դ ՎԵՐՋԻՆ
- Սամոսիա - ՍԱՄՈՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Հիերաքսիա - ԱՐՇԱՄ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Անտիոքիա - ՔՍԵՐՔՍԵՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Աստղիկ - ԶԱՐԵՀ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Լուսատիկին - ԱՐԿԱԹԻԱՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Հուտոմիա - ՄԵՀՐՈՒԺԱՆ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Մորճ - ԱՐՏԱՆԵՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Ասպանույշ - ՊՏՂՈՄԵՈՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Արտասա - ՍԱՄՈՍ Բ
- Արշանույշ - ՄԻՀՐԴԱՏ ԿԱԼԻՆԻԿՈՍ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Ոսկեմայր - ԱՆՏԻՈՔՈՍ Ա ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Հայամա - ԱՆՏԻՈՔՈՍ Դ ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻ
- Սաթենիկ - ԱՐՏԱՇԵՍ Ա ԲԱՐԻ
- Դշխո - ԱՐՏԱՎԱԶԴ Ա
- Անահիտ - ՏԻԳՐԱՆ Ա
- Հուտոմիա - ՏԻԳՐԱՆ Բ ՄԵԾ
- Կլեոպատրա - ՏԻԳՐԱՆ Բ ՄԵԾ
- Համասփյուռ - ՏԻԳՐԱՆ Բ ՄԵԾ
- Սոսեմ-Զոսիմա - ՏԻԳՐԱՆ Բ ՄԵԾ
- Զահանիրա - ՏԻԳՐԱՆ ԿՐՏՍԵՐ
- Արաքսա - ԱՐՏԱՎԱԶԴ Բ
- Սասա - ԱՐՏԱՇԵՍ Բ
- Ջանամա - ԱՐՏԱՇԵՍ Բ
- Օգտավա - ՏԻԳՐԱՆ Գ
- Էրատո - ՏԻԳՐԱՆ Դ
- Հարմոնիա - ԱՐՏԱՎԱԶԴ Գ
- Արշակադուխտ - ՎԱՂԱՐՇԱԿ
- Անույշ - ԱՐՏԱՎԱԶԴ Դ
- Էլեկտրա - ՏԻԳՐԱՆ Ե
- Բագրատուհի - ԶԵՆՈՆ-ԱՐՀԱՇԵՍ
- Շահասպդուխտ - ԱՐՇԱԿ Ա
- Զենոբիա - ՀՌԱԴԱՄԻԶԴ
- Մայա - ԿՈՏԻՍ Զենոբիա - ՀՌԱԴԱՄԻԶԴ
- Բակուրադուխտ - ՏՐԴԱՏ Ա
- Ճերմակուհի - ՏՐԴԱՏ Ա
- Կապիտոլա - ՏԻԳՐԱՆ Զ
- Սանդուխտ - ՍԱՆԱՏՐՈՒԿ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Սիրունիկ - ԱՇԽԱԴԱՐ-ՇԻԴԱՐ
- Նազենիկ - ՊԱՐՏԱՄԱՍԻՐ
- Վաղարշուհի - ՎԱՂԱՐՇ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Սիլվա - ՍՈՀԵՄՈՍ
- Մազետա - ԲԱԿՈՒՐ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Արշամուհի - ՎԱՂԱՐՇ Բ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Խոսրովանույշ - ԽՈՍՐՈՎ Ա ՄԵԾ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Նուշիկ - ԱՐՏԱՎԱԶԴ Ե
- Սասանդուխտ - ՈՐՄԻԶԴ-ԱՐՏԱՇԻՐ
- Ներսեհանույշ - ՆԵՐՍԵՀ
- Աշխեն - ՏՐԴԱՏ Գ ՄԵԾ
- Ճախրուհի - ԽՈՍՐՈՎ Բ ԿՈՏԱԿ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Բամբիշ - ՏԻՐԱՆ
- Փառանձեմ - ԱՐՇԱԿ Բ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Օլիմպդիա - ԱՐՇԱԿ Բ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Զարմանդուխտ - ՊԱՊ
- Ռոմելա - ՎԱՐԱԶԴԱՏ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Վարդանդուխտ - ԱՐՇԱԿ Գ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Սմբատուհի - ՎԱՂԱՐՇԱԿ
- Զրվանդուխտ - ԽՈՍՐՈՎ Գ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Գեղանույշ - ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀ
- Շապուհդուխտ - ՇԱՊՈՒՀ ՊԱՐՍԻԿ
- Քնքուշ - ԱՐՏԱՇԵՍ Բ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ
- Հայրանույշ - ԱԲԳԱՐ Է
- Հովանդուխտ - ԱԲԳԱՐ Ը
- Սոփիա - ԱԲԳԱՐ Թ
- Հուրամա - ՎԱՉԵ
- Շուշանիկ - ՎԱՉԱԳԱՆ Գ ԲԱՐԵՊԱՇՏ
- Գրիգորանույշ - ՀԱՄԱՄ ԱՐԵՎԵԼՑԻ
- Կատրանիդե - ԱՇՈՏ Ա ՄԵԾ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Աշոտդուխտ - ՍՄԲԱՏ Ա ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Սահականույշ - ԱՇՈՏ Բ ԵՐԿԱԹ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Մարիամ - ԱԲԱՍ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Խոսրովանույշ - ԱՇՈՏ Գ ՈՂՈՐՄԱԾ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Կատրանիդե - ՍՄԲԱՏ ՏԻԵԶԵՐԱԿԱԼ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Կատրանիդե - ԳԱԳԻԿ Ա ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Շուշան - ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Ֆլորա - ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Թագուհի - ԱՇՈՏ Դ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Գրիգորադուխտ - ԳԱԳԻԿ-ԽԱՉԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Մլքե - ԳԱԳԻԿ-ԽԱՉԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Գուրգենդուխտ - ԱՇՈՏ-ԴԵՐԵՆԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Կատա - ԱԲՈՒՍԱՀԼ-ՀԱՄԱԶԱՍՊ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Դերենիկուհի - ԱՇՈՏ-ՍԱՀԱԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Գայանե - ԳՈՒՐԳԵՆ-ԽԱՉԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
- Խուշուշ - ՍԵՆԵՔԵՐԻՄ-ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ
- Փառիսուհի - ՄՈՒՇԵՂ Ա
- Գորանդուխտ - ԱԲԱՍ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Գորանդուխտ - ԳԱԳԻԿ ԱԲԱՍՅԱՆ-ԿԱՐՍԵՑԻ
- Արուսյակ - ԳՈՒՐԳԵՆ-ԿՅՈՒՐԻԿԵ
- Զորակրցել - ԴԱՎԻԹ ԱՆՀՈՂԻՆ
- Հռիփսիմե - ԿՅՈՒՐԻԿԵ Ա ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
- Մամքան - ԱԲԱՍ Ա
- Ռուզուքան - ԴԱՎԻԹ ԿՅՈՒՐԻԿՅԱՆ
- Սեդա - ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՍԵՆԵՔԵՐԻՄ
- Շահանդուխտ - ՍՄԲԱՏ Ա ՍԱՀԱԿՅԱՆ
- Քուպղիդուխտ - ՎԱՍԱԿ Ա Սոփի - ՍՄԲԱՏ Բ ԱՇՈՏՅԱՆ
- Շահանդուխտ - ԳՐԻԳՈՐ Ա ԱՇՈՏՅԱՆ
- Հրանուշ - ՍԵՆԵՔԵՐԻՄ ՍԵՎԱԴՅԱՆ
- Մարիամ - ԳՐԻԳՈՐ Բ
- Կատա - ՀԱՍԱՆ ԳԵՌԱՔԱՐԵՑԻ
- Մամա - ՀԱՍԱՆ ԳԵՌԱՔԱՐԵՑԻ
- Զաբլուն - ԼԵՎՈՆ Բ ՄԵԾԱԳՈՐԾ
- Սիպիլ - ԼԵՎՈՆ Բ ՄԵԾԱԳՈՐԾ
- Զաբել թագուհի - ԱՆԴՐԵԱՍ
- Կեռան - ԼԵՎՈՆ Գ
- Մարգարիտա - ՀԵԹՈՒՄ Բ
- Մարգարիտա - ԹՈՐՈՍ Ա
- Զաբել - ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՍՄԲԱՏ
- Խաթուն - ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՍՄԲԱՏ
- Բեատիրչե - ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Բ
- Ագնես - ԼԵՎՈՆ Դ
- Զաբլուն - ՕՇԻՆ Ա
- Հովհաննա - ՕՇԻՆ Ա
- Ալիս - ԼԵՎՈՆ Ե
- Կոստանդիա - ԼԵՎՈՆ Ե
- Կանդակուզենիա - ԳՎԻԴՈՆ-ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ
- Մարիուն - ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Դ
- Օշինդուխտ - ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Դ
- Մարգարիտա - ԼԵՎՈՆ Զ
